ନୂଆଦିଲ୍ଲୀ: ବିହାର ଜାତି ସର୍ବେକ୍ଷଣ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ରାଜନୀତିରେ ନୂଆ ଜୀବନ ଦେଇଥିବା ଜଣାପଡ଼ିଛି। ବିଜେପି ସମେତ ସମସ୍ତ ରାଜନୈତିକ ଦଳ ଅତି ପଛୁଆ ଓ ଅବହେଳିତ ସାମାଜିକ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ପ୍ରତି ଆଗ୍ରହ ଦେଖାଉଛନ୍ତି। ବିଶେଷ କରି ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ, ଛତିଶଗଡ଼ ଓ ରାଜସ୍ଥାନ ବିଧାନସଭା ନିର୍ବାଚନ ସମୟରେ ସାମ୍ପ୍ରତିକ ନିର୍ବାଚନ ପ୍ରଚାରରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଛି ଯେ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ଉପରେ ବହୁମୁଖୀ ଚିନ୍ତାଧାରା ଭବିଷ୍ୟତର ରାଜନୈତିକ ଦିଗ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବ।
ତେବେ ଏହି ପୁନର୍ଜୀବିତ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ରାଜନୀତିର ପରିସର ଏବେବି ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୀମିତ ରହିଛି। ରାଜନୈତିକ ବର୍ଗ କେବଳ ସାମାଜିକ-ଅର୍ଥନୈତିକ ଅସମାନତା ଏବଂ ଜାତିଗତ ଭେଦଭାବ ସମସ୍ୟାକୁ ନିର୍ବାଚନୀ କୌଶଳରେ ଉଠାଉଛନ୍ତି। ଫଳରେ ସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାକିରି ଓ ଶିକ୍ଷାକ୍ଷେତ୍ରରେ ସଂରକ୍ଷଣ ବୃଦ୍ଧି ସାମାଜିକ ଅସମାନତା ଦୂର କରିବା ଦିଗରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ପଦକ୍ଷେପଭାବେ ବିବେଚନା କରାଯାଉଛି। ଏଥିସହ ସମାଜର ସମସ୍ତ ବର୍ଗଙ୍କୁ ଆକୃଷ୍ଟ କରିବା ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ଜନକଲ୍ୟାଣକାରୀ ଯୋଜନା ମଧ୍ୟ ଦିଆଯାଉଛି। ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ନାଁରେ ଏହି ରାଜନୈତିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ ପଦକ୍ଷେପକୁ ବୈଧତା ଦିଆଯାଉଛି।
ଦେଶରେ ବଢ଼ୁଥିବା ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅସମାନତା ଉପରେ ଅର୍ଥପୂର୍ଣ୍ଣ ଆଲୋଚନା ପାଇଁ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟର ଏହି ସୀମିତ ଏବଂ ନିର୍ବାଚନ-କେନ୍ଦ୍ରୀତ ଅର୍ଥ ଉପରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠିବା ଆବଶ୍ୟକ। ବିଶେଷ କରି ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟର ଦୁଇଟି ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଦିଗକୁ ଯାଞ୍ଚ କରାଯିବାର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି, ଯାହା ବିହାରର ଜାତି ସର୍ବେକ୍ଷଣ ତଥ୍ୟରୁ ଜଣାପଡ଼ିଛି: ଜାତିଭିତ୍ତିକ ସାମାଜିକ-ଅର୍ଥନୈତିକ ପଛୁଆପଣର ସ୍ତର ଏବଂ ସମକାଳୀନ ଭାରତରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଶକ୍ତି ଢାଞ୍ଚାର ପ୍ରକୃତି।
ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ କରିବା ଜରୁରୀ ଯେ ବିହାର ଜାତି ସର୍ବେକ୍ଷଣ ତଥ୍ୟକୁ କୌଣସି ବ୍ୟାପକ ସାଧାରଣୀକରଣ ପାଇଁ ଅତ୍ୟଧିକ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ। ଏହି ତଥ୍ୟ ରାଜ୍ୟ-କେନ୍ଦ୍ରୀତ ଏବଂ ଏହାକୁ ଏକ ପ୍ରକାର ପ୍ରତିନିଧି ନମୁନା ଭାବରେ ବିବେଚନା କରାଯିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ। ତେବେ ଏକ ବ୍ୟାପକ ଢାଞ୍ଚାକୁ ବୁଝିବା ପାଇଁ ବିହାର ସରକାରଙ୍କ ଏହି ସରକାରୀ ହସ୍ତକ୍ଷେପ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ।
ଜାତି ଓ ବର୍ଗର ପରସ୍ପର ସହ ଜଡ଼ିତ
ଯେଉଁ ତଥ୍ୟ ରହିଛି ତାହା ଦର୍ଶାଉଛି ଯେ ଜାତି ଓ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଆକର୍ଷଣୀୟ ଅନ୍ତରଙ୍ଗତା ରହିଛି। ଯଦିଓ ଗରିବ ପରିବାର (ଯେଉଁମାନଙ୍କର ମାସିକ ଆୟ ୬,୦୦୦ ଟଙ୍କାରୁ କମ୍) ସମସ୍ତ ସାମାଜିକ ଗୋଷ୍ଠୀରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ, ସମାଜର ଅବହେଳିତ ବର୍ଗ (ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି, ଅନୁସୂଚିତ ଜନଜାତି, ପଛୁଆ ବର୍ଗ ଏବଂ ଅତି ପଛୁଆ ବର୍ଗ) ମଧ୍ୟରେ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଅଧିକ। ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ସାଧାରଣ ବର୍ଗର ପ୍ରାୟ ୨୫% ପରିବାର (ପଢ଼ନ୍ତୁ ଉଚ୍ଚ ଜାତି) ଗରିବ ଅଟନ୍ତି। ସବୁ ମାନଦଣ୍ଡ ଅନୁଯାୟୀ ଏହି ସଂଖ୍ୟା ଚିନ୍ତାଜନକ। ତେବେ ଏସସି ସମ୍ପ୍ରଦାୟରେ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ସ୍ତର ଅଧିକ ଚିନ୍ତାଜନକ। ତଥ୍ୟ ଦର୍ଶାଉଛି ଯେ ୪୨% ରୁ ଅଧିକ ଏସସି ପରିବାର ଅଛନ୍ତି, ଯେଉଁମାନେ ମାସକୁ ୬,୦ ଟଙ୍କାରୁ କମ୍ ରୋଜଗାର କରନ୍ତି।
ଏହି ତୁଳନାତ୍ମକ ଚିତ୍ର ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଏକ ମୌଳିକ ସତ୍ୟକୁ ସୂଚାଉଛି ଯେ ଜାତି କେବଳ ଏକ ସାମାଜିକ ବର୍ଗ ନୁହେଁ; ଏହା ମଧ୍ୟ ଭାରତୀୟ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି/ପରିବାରର ସାମଗ୍ରିକ ସାମାଜିକ-ଅର୍ଥନୈତିକ ପଛୁଆପଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ।
ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ରାଷ୍ଟ୍ରାୟତ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିଯୁକ୍ତି ଏବଂ ରାଜ୍ୟ ପରିଚାଳିତ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନରେ ଜାତିଭିତ୍ତିକ ସଂରକ୍ଷଣର ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ଯଥେଷ୍ଟ। ତେବେ ଏହି ସରଳ ରୂପରେଖ ସମସାମୟିକ ଅର୍ଥନୈତିକ ଜୀବନର ପ୍ରକୃତ ଚିତ୍ର ଉପସ୍ଥାପନ କରେ ନାହିଁ। ସେଥିପାଇଁ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଅସମାନତାର ମୁକାବିଲା ପାଇଁ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଉପାୟ ଭାବରେ ବିସ୍ତାରିତ ସଂରକ୍ଷଣକୁ ସମାଲୋଚନାମୂଳକ ଭାବରେ ମୂଲ୍ୟାଙ୍କନ କରିବାର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି।
୧୯୯୦ ଦଶକର ଅର୍ଥନୈତିକ ଉଦାରୀକରଣ ଏକ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ମୁହୂର୍ତ୍ତ ଥିଲା, ଯାହାର ନୀତିଗତ ପ୍ରଭାବ ଉପରେ ସୁଦୂରପ୍ରସାରୀ ପ୍ରଭାବ ପଡ଼ିଥିଲା। ଖୋଲା ବଜାରକୁ ଦେଶର ସବୁଠାରୁ ପସନ୍ଦଯୋଗ୍ୟ ଅର୍ଥନୈତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଭାବରେ ସୁଗମ କରିବା ପାଇଁ ରାଜ୍ୟ ଏକ ରାଜନୈତିକ ମଧ୍ୟସ୍ଥି ଭାବରେ ନିଜର ଭୂମିକାକୁ ପୁନଃନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥିଲା।
ଜନଜୀବନର ଏହି ବଜାରଭିତ୍ତିକ କଳ୍ପନାକୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ବାମପନ୍ଥୀ ଦଳ ସମେତ ସମଗ୍ର ରାଜନୈତିକ ବର୍ଗ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଫଳରେ ସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ରର ନିଯୁକ୍ତି ହ୍ରାସ ପାଇବାରେ ଲାଗିଥିବାବେଳେ ଘରୋଇ କ୍ଷେତ୍ର ଏକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍ଥାଭାବେ ଉଭା ହୋଇଥିଲା।
ଅର୍ଥନୈତିକ ଜୀବନର ଏହି ଆମୂଳକ ପୁନର୍ଗଠନ ଏକ ଗମ୍ଭୀର ଆହ୍ୱାନ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି। ମୁକ୍ତ ବଜାର ଅର୍ଥନୀତି ଏବଂ ଭାରତୀୟ ସମାଜର ଗରିବ ଓ ଅବହେଳିତ ବର୍ଗଙ୍କ ଆକାଂକ୍ଷା ମଧ୍ୟରେ ରାଜ୍ୟକୁ ସନ୍ତୁଳନ ରଖିବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା।
ଉଦାରତା ଭାବରେ ସକାରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟ
ସମାଜର ଅବହେଳିତ ବର୍ଗଙ୍କୁ ନେଇ ସକାରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟ ନୀତିକୁ ରାଜନୈତିକ ପରୋପକାରର ଏକ ପ୍ରକାର ଭାବରେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରାଯାଇଥିଲା। ଏହା ସହିତ ଧୀରେ ଧୀରେ ଓ ବ୍ୟାପକ ଘରୋଇକରଣ ପାଇଁ ରାଜ୍ୟ ଆକ୍ରମଣାତ୍ମକ ନୀତି ଜାରି ରଖିଛି। ଏହି କାରଣରୁ ଭାରତର ସମସାମୟିକ ରାଜ୍ୟକୁ ଏକ ଦାତବ୍ୟ ରାଜ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ। ଏକ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତିବଦ୍ଧ ବଜାର ସମର୍ଥକ ରାଷ୍ଟ୍ର ଯିଏ ହ୍ରାସ ପାଉଥିବା ସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ସ୍ୱଳ୍ପକାଳୀନ ଏବଂ ବ୍ୟବହାର ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନିର୍ବାଚନୀ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଭାବରେ ସକାରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସ୍ୱୀକୃତି ଦେଇଥାଏ ।
ମାଧବ ମେନନ କମିଟି ରିପୋର୍ଟ
ସମାନ ସୁଯୋଗ ଆୟୋଗ: କ’ଣ, କାହିଁକି ଏବଂ କିପରି ? (୨୦୦୮) ଏଠାରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ। ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ହାସଲ ପାଇଁ ସମାନ ସୁଯୋଗ ଢାଞ୍ଚାର ପରିସରକୁ ବିସ୍ତାର କରିବା ର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱାରୋପ କରି ରିପୋର୍ଟରେ ଦର୍ଶାଯାଇଛି ଯେ ଗତ ଦୁଇ ଦଶନ୍ଧି ମଧ୍ୟରେ ଦେଶର ଅର୍ଥନୀତିରେ ଯେଉଁ ପରିବର୍ତନ ଘଟିଛି ତାହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଅଧିକାଂଶ ଉଦୀୟମାନ ଏବଂ ଲାଭଦାୟକ ସୁଯୋଗ ଘରୋଇ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଛି ଯାହା ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସକାରାତ୍ମକ ପଦକ୍ଷେପ ପରିସର ବାହାରେ ରହିଛି । ତେଣୁ କମିଟି ପରାମର୍ଶ ଦେଇଛି ଯେ ‘ଇଓସି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାର୍ବଜନୀନ ଉଦ୍ୟୋଗ ଏବଂ ଘରୋଇ ଉଦ୍ୟୋଗଗୁଡ଼ିକୁ ଏଥିରେ ସାମିଲ କରାଯିବା ଉଚିତ।’
ଏହି ଆକଳନ ଏବେବି ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ, ଯଦିଓ କେହି ସମାନ ସୁଯୋଗ ଆୟୋଗ କିମ୍ବା ସକାରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟ ନୀତି ପାଇଁ ଏହାର ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା ବିଷୟରେ କହୁନାହାଁନ୍ତି।
ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅସମାନତା ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ଢାଞ୍ଚାଗତ କାରଣଗୁଡ଼ିକ ସହିତ ଜଡ଼ିତ ହେବାକୁ ସମସାମୟିକ ରାଜନୈତିକ ଆଲୋଚନା ଟିକେ ଅନିଚ୍ଛା ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବା ଜଣାପଡ଼ିଛି। ଏଥିସହିତ ସକାରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟ ଢାଞ୍ଚାର ସାମ୍ପ୍ରତିକ ରୂପ କେତେ ଫଳପ୍ରଦ ସେ ନେଇ କୌଣସି ବାସ୍ତବିକ ଆଲୋଚନା ହୋଇନାହିଁ। ବିହାର ଜାତି ସର୍ବେକ୍ଷଣ ଆମକୁ କେବଳ ଜାତୀୟ ସ୍ତରରେ ଜାତିଗତ ଜନଗଣନା ଦାବି କରିବାକୁ ସୁଯୋଗ ଦେଇନାହିଁ, ବରଂ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟକୁ ଏକ ସାମ୍ବିଧାନିକ ମୂଲ୍ୟ ଏବଂ ରାଜନୈତିକ ପ୍ରତିବଦ୍ଧତା ଭାବରେ ପୁନଃକଳ୍ପନା କରିବାର ସୁଯୋଗ ଦେଇଛି।