କେଦାର ମିଶ୍ର
(ଆଜି ଓଡିଆ ଭଜନ ଓ ଜଣାଣ ଗାୟନ ପରମ୍ପରାର ମହାନାୟକ ଭିକାରି ବଳ(୨୫,ମଇ,୧୯୨୯-୨, ନଭେମ୍ବର, ୨୦୧୦)ଙ୍କର ଦଶମ ଶ୍ରାଦ୍ଧ ତିଥି। ଓଡିଶାର ଭାବ ଓ ଭକ୍ତିକୁ ଚିରନ୍ତନ ମାଧୁର୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଥିବା ଏ ମହାନ ଗାୟକଙ୍କୁ ଆମର ବିନମ୍ର ଶ୍ରଦ୍ଧାଞ୍ଜଳି।)
”ଦିବସେ ମରଣ ହେବ, ଯମ ଦଣ୍ଡ ଆଉ ମୋତେ ନଥିବ, ହେ ରାଧାଗୋବିନ୍ଦ” ବୋଲି ଗାଇଲା ବେଳେ ତାଙ୍କ କଣ୍ଠରୁ ଯେଉଁ ଆକୁଳ ଅଧିରତା ତାହା ଆଜି ବି ତନ୍ମୟ କରିପକାଏ । ଅଥଚ ତାଙ୍କ ମରଣ ହେଲା ରାତି ଦଶଟା ପରେ । ଯିବା ସମୟ ହୋଇଯାଇଥିଲା, ସେ ଗଲେ । ଦିବସରେ ବା ରାତ୍ରିରେ ମରଣ ହେବା ସହ ଯମ ଦଣ୍ଡର ଯେ କୌଣସି ସମ୍ପର୍କ ନାହିଁ, ତାହା ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଗଲା । ତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ଯେଉଁ ବିଶାଳ ଶୋଭାଯାତ୍ରା କଟକରୁ ପୁରୀ ଯାଏ ଲମ୍ବି ଥିଲା, ତାହା ପ୍ରମାଣିତ କରୁଥିଲା କେତେ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଓ ଲୋକପ୍ରିୟ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ବ ଥିଲେ ସେ । ଜୀବନତମାମ ଭାବ ଓ ଭକ୍ତିରେ ବନ୍ଧା ପଡ଼ିଥିଲା ତାଙ୍କ କଣ୍ଠସ୍ବର । ଅଲଗା କିଛି ଗୀତ ସେ ଗାଇଛନ୍ତି, ହେଲେ ସେସସବୁ ସଂଖ୍ୟା ଯଥେଷ୍ଟ କମ୍ । କେତୋଟି ଅଳ୍ପ ଚର୍ଚ୍ଚିତ ପଲ୍ଲୀଗୀତକୁ ଛାଡ଼ିଦେଲେ, ଭିକାରୀ ବଳଙ୍କ ପରିଚୟ କେବଳ ଭଜନ । ଜୀବନତମାମ ବ୍ୟାକୁଳ ହୋଇ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ସେ ଡାକିଛନ୍ତି । ସାଲବେଗଙ୍କଠୁ ଆରମ୍ଭ କରି କ୍ଷୀରୋଦ ପୋଥାଳଙ୍କ ପରି କବିଙ୍କୁ ସେ ମୁକ୍ତ କଣ୍ଠରେ ଗାଇଛନ୍ତି ।
ତାଙ୍କ ସ୍ବରଟି ଭାରି ମିଠା ଓ ନରମ । ସଙ୍ଗୀତର ଭାଷାରେ କହିଲେ ହୁଏତ, ସେ ସ୍ବରର ଗାମ୍ଭୀର୍ଯ୍ୟ ନଥିଲା ହେଲେ ବ୍ୟାପକ ଥିଲା ସେ କଣ୍ଠ ର ଯାଦୁକରୀ ପ୍ରଭାବ । ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ପ୍ରତେ୍ୟକ ଭାବ ଓ ଅଭାବକୁ ଗୀତ କରି ସେ ଗାଉଥିଲେ । ଭିକାରୀ ବଳଙ୍କ କଣ୍ଠରେ ଗୋଟେ ଜାତିର ଭକ୍ତି ଓ ସ୍ବପ୍ନ ରୂପାୟିତ ହେଉଥିଲା । ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଜମିରେ ହଳିଆ ହେବାର ସ୍ବପ୍ନ ଦେଖୁଥିବା ଭିକାରୀ ବଳ ଆର ଜନ୍ମରେ କ’ଣ ହେବେ ତାହା ଆମେ ଜାଣୁନା । ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବରେ ଆରଜନ୍ମ ବୋଲି କିଛି ଅଛି କି ନାହିଁ, ସେ ଉପରେ ମୋର ଘୋର ସନ୍ଦେହ । କିନ୍ତୁ ଏତିକି ବିଶ୍ବାସ କରେ, ସଙ୍ଗୀତ ମରେ ନାହିଁ । ଭଲ ସଙ୍ଗୀତ ସମୟକୁ ଅତିକ୍ରମ କରିଯାଏ । ଭିକାରୀ ବଳଙ୍କ କଣ୍ଠରେ ଓଡ଼ିଆ ଜାତିର ବହୁ କବି ସମୟକୁ ଅତିକ୍ରମ କରି ବର୍ତ୍ତମାନରେ ବଞ୍ଚିଛନ୍ତି । ଜଣେ ଗାୟକର ଦାୟିତ୍ବ ସେଇୟା । ସେ ନିଜ ଜାତି ଓ ପରମ୍ପରାର ପ୍ରତିନିଧି । ଇତିହାସର ଅନ୍ଧକାର ଭିତରେ ଯେଉଁ ଅଣାକାର ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ଅମୋକ୍ଷ ଭାବରେ ଘୂରୁଥା’ନ୍ତି, ସେହି ଶବ୍ଦମାନଙ୍କୁ ଗାୟକ କାୟା ଦିଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ କବିତାର ଏକ ଛନ୍ଦ ଥାଏ, ଗାୟକ ସେଇ ଛନ୍ଦର ଆବିଷ୍କାରକ । ଭିକାରୀ ବଳ ତାଙ୍କ କଣ୍ଠରେ ବହୁ କବିତାର ଛନ୍ଦକୁ ଆବିଷ୍କାର କରିଛନ୍ତି । ସେ ଛନ୍ଦର ମୃତ୍ୟୁ ନାହିଁ । ସେ ଛନ୍ଦ ଭିତେର ଭିକାରୀ ବଳଙ୍କ ଜୀବନ ମଧ୍ୟ ଅସରନ୍ତି ।
ଭିକାରୀ ବଳଙ୍କ ଶହ ଶହ ଭଜନ ମଧ୍ୟରୁ ଦୁଇଟି ଅଳ୍ପ ଚର୍ଚ୍ଚିତ ଗୀତର କଥା ଆଜି ମନେ ପଡୁଛି । ପ୍ରଥମଟି ହେଉଛି ଅତିବଡ଼ୀ ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କୁ ଭାଗବତକୁ ସେ ଯେମିତି ଗାଉଥିଲେ, ତା’ର କୌଣସି ତୁଳନା ନାହିଁ । ପୁରୁଣା ପାଠର ପ୍ରାଚୀନ ଶୈଳୀ ଓ ଭାବର ବ୍ୟାପକ ଆବେଦନ ଭାଗବତକୁ ପୁଣିଥରେ ଆମ କାନରେ ମୋକ୍ଷର ଅମୃତ କରି ଢାଳି ଦେଇଥିଲା । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଓଡ଼ିଆର ଜୀବନରେ ଗୋଟିଏ ସ୍ବପ୍ନ ଥାଏ, ମଲାବେଳେ ଭାଗବତ ଅଧ୍ୟାୟଟେ ତା’ କାନରେ ପଡ଼ିବ । ଭାଗବତ ସହ ଭକ୍ତି ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକତାର ସମ୍ପର୍କ ବିଷୟରେ ମୋତେ ବିଶେଷ ଜଣା ନାହିଁ । ତେବେ, ମୁଁ ଏତିକି ଜାଣେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଓ ଲାଳିତ୍ୟର ଉତ୍କର୍ଷ ଅତିବଡ଼ୀଙ୍କ ଭାଗବତରେ ହିଁ ମୂର୍ତ୍ତିମନ୍ତ ହୋଇଛି । ଭାଷାର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ସୁନ୍ଦର କାବ୍ୟ ଭାବରେ ଭାଗବତର କୌଣସି ପଟ୍ଟାନ୍ତର ନାହିଁ । ତାକୁ ଗାୟନ କରି ଭିକାରୀ ବଳ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ଜୀବନର ଅଭିପ୍ସାକୁ ପୂରଣ କରିଛନ୍ତି ।
ତାଙ୍କର ଅଳ୍ପ ଚର୍ଚ୍ଚିତ ଗୀତଟି ‘ଟୀକା ଗୋବିନ୍ଦଚନ୍ଦ୍ର’ । ଭଜୁ କି ନା ରାମ ନାମରେ କୁମର, ଗୀତଟି ଶୁଣି ଆମ ମା’ ମାନେ ଖାଇବା ଥାଳିରୁ ଉଠିଆସିବାର କାହାଣୀ ଆମେ ଶୁଣିଛୁ । ପୁଅଟି ଯୋଗୀ ହୋଇ ଯାଉଥିବାର ଦାରୁଣ କଳ୍ପନାରେ କାନ୍ଦୁଥିବା ମା’ର ମମତାକୁ ନେଇ ଲେଖା ହୋଇଥିବା ଏ ଗୀତକୁ ଶହଶହ ବର୍ଷ ଧରି ଆମର ଚାରଣ ପରମ୍ପରା ବଞ୍ଚାଇ ରଖିଛି । ଏଗୀତର ମୂଳ ଗାୟକ ନାଥଯୋଗୀ ମାନେ କୁଆଡେ କୁଆଡେ ହଜି ଗଲେଣି । ସେମାନଙ୍କ କେନ୍ଦରାରେ ଗାଁ ଦାଣ୍ଡରେ ଟୀକା ଗୋବିନ୍ଦଚନ୍ଦ୍ରର କରୁଣା ମୂର୍ଚ୍ଛନା ଏବେ ଆଉ ଶୁଣିବାକୁ ମିଳୁନାହିଁ । ଯୋଗୀ କେନ୍ଦରାରୁ ସେ ଗୀତକୁ ଆଧୁନିକ ସ୍ବର ବିଜ୍ଞାନକୁ ଆଣିଥିଲେ ଭିକାରୀ ବଳ । ତାଙ୍କରି କଣ୍ଠରେ ଟୀକା ଗୋବିନ୍ଦଚନ୍ଦ୍ର ପୁଣିଥରେ ଓଡ଼ିଶାର ପୁର ପଲ୍ଲୀରେ ଶୁଭିବା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ଭିକାରୀ ବଳଙ୍କ କଣ୍ଠରେ ଗୋଟେ ବଡ଼ ଲକ୍ଷଣ ହେଉଛି, ସେଠି ହୃଦୟର ସ୍ପନ୍ଦନ ବାରି ହୋଇ ପଡେ । ଲାଗେ ଗାୟକ ସେଠି ଗୀତଟି କଣ୍ଠରୁ ଗାଉନାହିଁ, ତାହା ଆସୁଛି ଆତ୍ମାର କେଉଁ ଏକ ନିବିଡ଼ ଅନ୍ଧାରରୁ ।
ଭିକାରୀ ବଳଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ଏବେ ହୁଏତ ଆହୁରି ଅନେକ ଭିକାରୀ ବଳଙ୍କ କ୍ଲୋନ୍ ବାହାରିବେ । ଯେମିତି ଆମେ ପ୍ରତିଦିନ ନିମାଇଁ ହରିଚନ୍ଦନଙ୍କ କ୍ଲୋନ୍ମାନଙ୍କୁ ଶୁଣୁଛୁ । ଭିକାରୀ ବଳଙ୍କ ପୂର୍ବରୁ ଓଡ଼ିଆ ଜାତି ଗାୟନ ପରମ୍ପରାରେ ସବୁଠୁ ଶୁଦ୍ଧ ଓ ଉଦାର ସ୍ବରଟି ନିମାଇଁ ହରିଚନ୍ଦନଙ୍କର । ଆଜିର ନୂଆ ପିଢି ହୁଏତ ନିମାଇଁ ହରିଚନ୍ଦନଙ୍କ ନାଆଁ ଶୁଣୁନଥିବେ, ଯଦିଓ ଶୁଣିଥିବେ ସେ ସ୍ବରଟି ତାଙ୍କୁ କେମିତି ଗୋଟେ ଅଡୁଆ ଅଡୁଆ ଲାଗୁଥିବ । ଓଡ଼ିଆ ବର୍ଣ୍ଣ ଉଚ୍ଚାରଣରେ ଯେଉଁ ଉଦାର ସ୍ବଭାବ ତା’ର ଏକମାତ୍ର ଚିହ୍ନରା ଗାୟକ ଥିଲେ ନିମାଇଁ ହରିଚନ୍ଦନ । ତାଙ୍କ ପରେ ଓଡ଼ିଆ ଭଜନ ପରମ୍ପରାର ଯୋଗ୍ୟ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ଭିକାରୀ ବଳ । ଭିକାରୀ ବଳଙ୍କ କଣ୍ଠ ନିମାଇଁ ହରିଚନ୍ଦନଙ୍କ ପରି ଏତେ ଉଦାତ୍ତ ନୁହେଁ, ତାହା କିନ୍ତୁ ଭୀଷଣ ଭାବରେ କୋମଳ । ଲାଗିବ କେହି ଯେମିତି କାଳକାଳରୁ ଶୋଇପଡ଼ିଥିବା ହୃଦୟ ଉପରେ ପଦ୍ମପାଖୁଡାରେ କାକର ସିଞ୍ଚୁଛି । ତାଙ୍କ କଣ୍ଠରେ ଆଉ ନୂଆ ଗୀତ ଶୁଣିବାକୁ ମିଳିବ ନାହିଁ । ତାହାହିଁ ବିଡ଼ମ୍ବନା ।
ଭିକାରୀ ବଳଙ୍କ ଶୋଭାଯାତ୍ରା ଦେଖିଲାବେଳେ ମନରେ ଗୋଟେ ଭାବନା ଆସୁଥିଲା, ଯାହା ହେଉ ଏ ଜାତି ତା’ର ଶିଳ୍ପୀମାନଙ୍କୁ ଭଲ ପାଏ । ଆମ ଭଲପାଇବାଟା ଯେତିକି ତୀବ୍ର, ଆମର ଭୁଲିଯିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାଟି ମଧ୍ୟ ସେତିକି ପ୍ରଖର । ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ ଆମେ ପ୍ରଚୁର ଭଲପାଉ, ସେମାନଙ୍କୁ ଯଥାଶୀଘ୍ର ଭୁଲି ମଧ୍ୟ ଯାଉ । ଯେମିତି ଆମେ ଭୁଲିଯାଇଛୁ ନିମାଇଁ ହରିଚନ୍ଦନ, ବାଳକୃଷ୍ଣ ଦାଶ, ସିଂହାରୀ ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର କର ଓ ସଂଯୁକ୍ତା ପାଣିଗ୍ରାହୀମାନଙ୍କୁ । ଆମର ଶିଳ୍ପୀ ଓ ସାହିତ୍ୟିକମାନଙ୍କ ଅବଦାନକୁ ନେଇ ଆମେ ଗର୍ବ କରୁ । ହେଲେ, ପ୍ରତିଦାନରେ ସେମାନଙ୍କୁ ମିଳେ ଜୀବନର ସବୁଠୁ ବଡ଼ ଭୟଙ୍କର ଗୋଇଠା ମାଡ଼ । ଭିକାରୀ ବଳଙ୍କ ଜୀବନ ସଂଘର୍ଷର କାହାଣୀ ଶୁଣିଲେ, କେହି ହୁଏତ ବିଶ୍ବାସ କରିପାରିବେ ନାହିଁ । ମା’ ବାପ ଛେଉଣ୍ଡ ପିଲାଟି ସାରା ଜୀବନ ସଂଘର୍ଷ କରି କରି ବଞ୍ଚିଥିଲେ । ଆମେ ହୁଏତ ଆଜି ତାଙ୍କୁ ଚାମରସେବକର ସମ୍ମାନ ଦେଇଛୁ । ତାଙ୍କ ଚିତାଗ୍ନିରେ ବୈଷ୍ଣବାଗ୍ନିର ସୌଭାଗ୍ୟ ଦେଇଛୁ । ଜୀବିତ ଅବସ୍ଥାରେ କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କୁ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଛାଡ଼ିନାହିଁ । ଏ ରାଜ୍ୟରେ ଯେଉଁମାନେ ଚୋରି, ମାଫିଆଗିରି ଓ ଦଲାଲିରେ ବିଶ୍ବାସ କରନ୍ତି ସେମାନେ ସୁନାର ଚାମଚ ନେଇ ଜନ୍ମ ନିଅନ୍ତି ଓ ମରିଯାଆନ୍ତି । ଏ ରାଜ୍ୟର ଶିଳ୍ପୀ ଓ ସାହିତ୍ୟିକ ସାରାଜୀବନ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଜମିରେ ହଳ କରିବାର ସ୍ବପ୍ନ ବା ବଡ଼ଦାଣ୍ଡରେ ଭିକ ମାଗିବାର ସଂକଟରେ ହିଁ ବଞ୍ଚୁଥାଏ । ତାହାହିଁ ଏ ଜାତିର ବିଡମ୍ବନା
