ନୂଆଦିଲ୍ଲୀ: ଭାରତର ଇସ୍ପାତ ଶିଳ୍ପର କାହାଣୀ ଏକ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପ୍ରମାଣ, ଯାହା ଦେଶର ବ୍ୟାପକ ଅର୍ଥନୈତିକ ଯାତ୍ରାକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରେ। ଏକଦା ବିଶ୍ୱରେ ସାଧାରଣ ଉତ୍ପାଦନକାରୀ ଭାବେ ପରିଗଣିତ ହେଉଥିବା ଦେଶ ଆଜି ବିଶ୍ୱର ଦ୍ବିତୀୟ ବୃହତ୍ ଇସ୍ପାତ ଉତ୍ପାଦନକାରୀ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ପରିଣତ ହୋଇଛି ଏବଂ ୨୦୧୮ରେ ଜାପାନକୁ ପଛରେ ପକାଇ ଏହି ସଫଳତା ହାସଲ କରିଛି। ଆଧୁନିକୀକରଣ, ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତା ଏବଂ ସ୍ଥାୟୀ ଶିଳ୍ପାୟନ ଦିଗରେ ଭାରତର ବ୍ୟାପକ ଯାତ୍ରାର ପ୍ରତୀକ ହେଉଛି ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ। ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ନରେନ୍ଦ୍ର ମୋଦୀ କହିଥିଲେ ଯେ ଭାରତ ଏକ ବିକଶିତ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ପରିଣତ ହେବାର ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଆଗକୁ ବଢ଼ୁଥିବା ବେଳେ ଇସ୍ପାତ ଶିଳ୍ପ ଦେଶର ଭିତ୍ତିଭୂମିକୁ ସୁଦୃଢ଼ କରିବାରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିବ।
ବିଶେଷ କରି ୨୦୧୯ରୁ ୨୦୨୩ ମଧ୍ୟରେ ଶିଳ୍ପର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ରହିଛି। ଏହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଭାରତର ଇସ୍ପାତ ଉତ୍ପାଦନ ୬% କମ୍ପାଉଣ୍ଡ ବାର୍ଷିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର (ସିଏଜିଆର)ରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି, ଯାହା ଚୀନର ୧% ତୁଳନାରେ ଯଥେଷ୍ଟ ଅଧିକ ଏବଂ ବିଶ୍ୱ ଇସ୍ପାତ ଉତ୍ପାଦନକୁ ପଛରେ ପକାଇ ଦେଇଛି, ଯେଉଁଥିରେ ୧% ହ୍ରାସ ଘଟିଛି। ବିଗତ ପାଞ୍ଚ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ବିଶ୍ୱସ୍ତରରେ ଇସ୍ପାତ କ୍ଷମତା ପ୍ରାୟ ୬୨ ନିୟୁତ ଟନ୍ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ଏବଂ ଏହି ଅଭିବୃଦ୍ଧିରେ ଭାରତର ଅଂଶ ୬% ରହିଛି। ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ, ଏସିଆର ଇସ୍ପାତ ନିର୍ମାଣ କ୍ଷମତା ବୃଦ୍ଧିରେ ଆସିଆନ୍ ଏବଂ ଭାରତ ପ୍ରାୟ ୮୯% ଯୋଗଦାନ କରିବେ ବୋଲି ଆକଳନ କରାଯାଇଛି।
‘ଆତ୍ମନିର୍ଭର ଭାରତ’ ଭଳି ଘରୋଇ ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ବିଶ୍ୱ ବଜାରରେ ଦେଶର ରଣନୈତିକ ସ୍ଥିତି ଉପରେ ଏହି ପ୍ରଦର୍ଶନ ଆଲୋକପାତ କରିଛି। ଭାରତ କେବଳ ଇସ୍ପାତ ଉତ୍ପାଦନ କରୁନାହିଁ; ଆମଦାନୀ ନିର୍ଭରଶୀଳତା ହ୍ରାସ କରିବା ଏବଂ ରପ୍ତାନି ପ୍ରତିଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱିତା ବୃଦ୍ଧି କରିବା ପାଇଁ ଏହା ଏକ ରୋଡମ୍ୟାପ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରୁଛି।
ଏହି ସଫଳତା ପାଇଁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ହେଉଛି ଜାତୀୟ ଇସ୍ପାତ ନୀତି (ଏନଏସପି) ୨୦୧୭, ଯେଉଁଥିରେ ୨୦୩୦-୩୧ ସୁଦ୍ଧା ୩୦୦ ନିୟୁତ ଟନ୍ ଅଶୋଧିତ ଇସ୍ପାତ କ୍ଷମତା ହାସଲ କରିବାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଯାଇଛି, ଯେଉଁଥିରେ ୨୫୫ ନିୟୁତ ଟନ୍ ଅଶୋଧିତ ଇସ୍ପାତ ଏବଂ ୨୩୦ ନିୟୁତ ଟନ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଇସ୍ପାତ ଉତ୍ପାଦନ ହେବ ବୋଲି ଆଶା କରାଯାଉଛି। ଉଭୟ ଘରୋଇ ଏବଂ ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ବଜାରର ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିବା ସହିତ ଭାରତକୁ ଇସ୍ପାତ ଉତ୍ପାଦନରେ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ କରିବା, କ୍ଷମତା ବୃଦ୍ଧି, ଗୁଣବତ୍ତା ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ସ୍ଥାୟୀ ଏବଂ ଶକ୍ତି-ଦକ୍ଷ ଅଭ୍ୟାସ ଗ୍ରହଣ କରିବା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେବା ଏହି ନୀତିର ଲକ୍ଷ୍ୟ।
ଅଶୋଧିତ ଇସ୍ପାତ ଉତ୍ପାଦନ ୨୦୧୯-୨୦ରେ ୧୦୯.୧୩୭ ନିୟୁତ ଟନ୍ (ମେଟ୍ରିକ୍ ଟନ୍) ଥିବାବେଳେ ୨୦୨୩-୨୪ରେ ଏହା ୧୪୪.୨୯୯ ମେଟ୍ରିକ୍ ଟନକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି, ଯାହା ପୂର୍ବ ବର୍ଷ (୨୦୨୨-୨୩ ରେ ୧୨୭.୧୯୭ ମେଟ୍ରିକ୍ ଟନ୍) ତୁଳନାରେ ୧୩.୪% ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ଘରୋଇ ଇସ୍ପାତ ଶିଳ୍ପର କ୍ଷମତା ୨୦୧୯-୨୦ରେ ବାର୍ଷିକ ୧୪୨.୨୯୯ ମେଟ୍ରିକ୍ ଟନ୍ ଥିବାବେଳେ ୨୦୨୩-୨୪ରେ ଏହା ୧୭୯.୫୧୫ ମେଟ୍ରିକ୍ ଟନକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ଏହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ କ୍ଷମତା ବ୍ୟବହାର ୮୧% କୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି।
କିନ୍ତୁ ଭାରତର ଇସ୍ପାତ କାହାଣୀ କେବଳ କ୍ଷମତା ବୃଦ୍ଧି ବିଷୟରେ ନୁହେଁ- ଏହା ଘରୋଇ ବ୍ୟବହାର ବୃଦ୍ଧି ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ ସମାନ ଭାବରେ ସଂପୃକ୍ତ। ୨୦୧୯-୨୦ରେ ମୋଟ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଇସ୍ପାତ ବ୍ୟବହାର ୧୦୦.୧୭୧ ମେଟ୍ରିକ୍ ଟନ୍ ଥିବା ବେଳେ ୨୦୨୩-୨୪ରେ ଏହା ୧୩୬.୨୯୧ ମେଟ୍ରିକ୍ ଟନକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି, ଯାହା ପୂର୍ବ ବର୍ଷ ତୁଳନାରେ ୧୩.୭% ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ସହିତ ଦୃଢ଼ ଘରୋଇ ଚାହିଦାକୁ ସୂଚାଇଥାଏ। ଆର୍ଥିକ ବର୍ଷ ୨୭ ସୁଦ୍ଧା ଇସ୍ପାତ ଚାହିଦାରେ ରକ୍ଷଣଶୀଳ ୬% ସିଏଜିଆର୍ ସମେତ ଶିଳ୍ପ ଆକଳନ ସୂଚାଉଛି ଯେ ଭାରତର ଇସ୍ପାତ କ୍ଷେତ୍ର ଚାହିଦା ପୂରଣ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଅଛି।
କ୍ଷମତା ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ଏବଂ ଉଚ୍ଚ ଗୁଣବତ୍ତା ବିଶିଷ୍ଟ ଇସ୍ପାତ ଉତ୍ପାଦର ବିକାଶ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେଉଥିବା ରଣନୈତିକ ନୀତି ଏବଂ ଶିଳ୍ପ ନେତୃତ୍ୱାଧୀନ ପଦକ୍ଷେପ ଯୋଗୁଁ ଏହି ଅଭିବୃଦ୍ଧି ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଛି।
ଇସ୍ପାତ ଏକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣମୁକ୍ତ କ୍ଷେତ୍ର ବୋଲି ଏଠାରେ ଆଲୋକପାତ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ। ଇସ୍ପାତ କ୍ଷେତ୍ରର ବିକାଶ ପାଇଁ ଅନୁକୂଳ ନୀତି ବାତାବରଣ ସୃଷ୍ଟି କରି ସରକାର ସହାୟକ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି। ଇସ୍ପାତ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ୩୬୦ ଡିଗ୍ରୀ ପୁନରୁଦ୍ଧାର କରିବା ପାଇଁ ସରକାର ପଦକ୍ଷେପ ନେଇଛନ୍ତି।
ଇସ୍ପାତ ଉତ୍ପାଦନକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରିବା ପାଇଁ, ଏକ ପ୍ରମୁଖ ପଦକ୍ଷେପ ହେଉଛି ଉତ୍ପାଦନ ସଂଯୁକ୍ତ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ (ପିଏଲଆଇ) ଯୋଜନା, ଯାହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶ ଆକୃଷ୍ଟ କରିବା ଏବଂ ଆମଦାନୀ ହ୍ରାସ କରିବା। ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ୨୯,୫୦୦ କୋଟି ଟଙ୍କା ପୁଞ୍ଜିନିବେଶ ଏବଂ ସ୍ପେଶାଲିଟି ଇସ୍ପାତ ପାଇଁ ୨୫ ନିୟୁତ ଟନ୍ ଅତିରିକ୍ତ କ୍ଷମତା ସୃଷ୍ଟି ଆଶା କରାଯାଉଛି। ଇସ୍ପାତ ଶିଳ୍ପକୁ ବିଶ୍ୱସ୍ତରରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତାମୂଳକ କରିବା ପାଇଁ, ୨୦୨୪ ବଜେଟରେ ସରକାର ଫେରୋ ନିକେଲ ଉପରେ ମୌଳିକ ସୀମା ଶୁଳ୍କ ହ୍ରାସ କରିଛନ୍ତି ଏକ କଞ୍ଚାମାଲ, ଏବଂ ଫେରସ୍ ସ୍କ୍ରାପ୍ ଉପରେ ଶୁଳ୍କ ଛାଡ଼କୁ ମାର୍ଚ୍ଚ ୨୦୨୬ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଇଛି। ଅନ୍ୟ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପଦକ୍ଷେପ ହେଉଛି ଘରୋଇ ଉତ୍ପାଦିତ ଲୁହା ଏବଂ ଇସ୍ପାତ ଉତ୍ପାଦ (ଡିଏମଆଇ ଏବଂ ଏସପି) ନୀତି, ଯାହା ସରକାରୀ କ୍ରୟ ପାଇଁ ‘ମେଡ୍ ଇନ୍ ଇଣ୍ଡିଆ’ ଇସ୍ପାତକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରେ।
ଆର୍ଥିକ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ବ୍ୟତୀତ ଶିଳ୍ପର ପରିବେଶ ସ୍ଥାୟୀତ୍ବ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ସରକାର ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପଦକ୍ଷେପ ନେଇଛନ୍ତି। ନୂତନ ଏବଂ ନବୀକରଣଯୋଗ୍ୟ ଶକ୍ତି ମନ୍ତ୍ରଣାଳୟ ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ଜାତୀୟ ସବୁଜ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ମିଶନ, ଇସ୍ପାତ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ସବୁଜ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଉତ୍ପାଦନ ଏବଂ ବ୍ୟବହାରର ବ୍ୟାପକ ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ସମନ୍ୱିତ କରେ, ଯାହା ଇସ୍ପାତ ଉତ୍ପାଦନର ଡିକାର୍ବନାଇଜେସନରେ ଯୋଗଦାନ କରେ। ଇସ୍ପାତ ସ୍କ୍ରାପ୍ ରିସାଇକ୍ଲିଂ ନୀତି ଘରୋଇ ସ୍ତରରେ ଉତ୍ପାଦିତ ସ୍କ୍ରାପର ଉପଲବ୍ଧତା ବୃଦ୍ଧି କରି ଏହି ପ୍ରୟାସକୁ ଆହୁରି ସୁଦୃଢ଼ କରିଥାଏ, ଯାହା ଦ୍ୱାରା ସମ୍ବଳ ଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ।
ଆଜି ଭାରତର ଇସ୍ପାତ ଶିଳ୍ପ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସମୟରେ ପହଞ୍ଚିଛି, ଯାହା ସ୍ଥାୟୀତାକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବା ସହିତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଅଛି। ବ୍ୟାପକ ଭିତ୍ତିଭୂମି ପ୍ରକଳ୍ପ ଏବଂ ‘ମେକ୍ ଇନ୍ ଇଣ୍ଡିଆ’ ଏବଂ ପିଏମ୍ ଗତି-ଶକ୍ତି ଜାତୀୟ ମାଷ୍ଟର ପ୍ଲାନ୍ ଭଳି ପଦକ୍ଷେପ ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରୁଛି, ଯାହା ନିରନ୍ତର ଅଭିବୃଦ୍ଧିକୁ ସୁନିଶ୍ଚିତ କରୁଛି। ଉଭୟ ସରକାରୀ ଏବଂ ବେସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ରର ରଣନୈତିକ ପୁଞ୍ଜିନିବେଶ ଉତ୍ପାଦକତା ଏବଂ ପ୍ରତିଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱିତା ବୃଦ୍ଧି କରିବାକୁ ଯାଉଛି, ଯାହା ଜାତୀୟ ଇସ୍ପାତ ନୀତି ୨୦୧୭ ଦ୍ୱାରା ଧାର୍ଯ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ଅତିକ୍ରମ କରିବାରେ ଶିଳ୍ପକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବ। ଭାରତ ୫ ଟ୍ରିଲିୟନ ଡଲାର ଅର୍ଥନୀତିରେ ପରିଣତ ହେବା ଦିଗରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ବେଳେ ଇସ୍ପାତ କ୍ଷେତ୍ର ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି, ନିଯୁକ୍ତି ସୃଷ୍ଟି ଏବଂ ଶିଳ୍ପ ବିକାଶରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିବ ଏବଂ ସ୍ଥାୟୀ ତଥା କ୍ରମାଗତ ପ୍ରଗତି ପାଇଁ ଏକ ବିଶ୍ୱସ୍ତରୀୟ ମାନଦଣ୍ଡ ସ୍ଥାପିତ କରିବ।